Kratka istorija Prokuplja
Oblast Toplica se nalazi na jugu Srbije, u oblasti centralnog Balkana. Reka Toplica po kojoj je čitav kraj dobio ime izvire ispod Kopaonika i teče na istok u dužini od 136 km.
Plodno tle, idealna nadmorska visina, rudno bogatstvo, bogatstvo termalnih i mineralnih izvora, dolinske ravnice i brdovito zaleđe sa mnogobrojnim mogućnostima eksploatacije, vrlo rano su privukli praistorijske zajednice da na takvim izuzetno pogodnim mestima zasnuju svoja staništa što je i potvrđeno arheološkim istraživanjima. Najstarija neolitska staništa iz starijeg kamenog doba (starčevačka kultura-srednji neolit) približno VII-VI milenijum pre Hrista nalaze se u selu Viča (otkriveno 1909. godine), u Donjoj Trnavi i Donjoj Bresnici.
Stari vek
U Pločniku je 1927. godine otkriveno značajno naselje koje je na osnovu ostataka arhitekture i pokretnog arheološkog materijala hronološki opredeljeno u kasni neolit i eneolit (mlađe kameno i rano bakarno doba) iz perioda V-IV milenijuma pre Hrista. Lokalitet se i danas istražuje.
Mirni razvoj ljudskih zajednica tokom neolita koji je trajao više hiljada godina, u Južnom Pomoravlju prekinut je prodorom nosioca Bubanjsko-humske kulture, dinamičnih stepskih stočara iz oblasti Ponta i južne Rusije, koji se pojavio i stabilizovao u oblasti bugarskog i rumunskog Podunavlja.
Pod pritiskom, starosedelačko stanovništvo se pomera ili sažima sa novopridošlim elementima i u tom mešanju nastaju i prve zajednice Indoevropljana na Balkanu koji se kasnije, od XIII veka pre Hrista diferenciraju kao Iliri, Tračani, Tribali i Dardanci koji naseljavaju i naše predele.
Iz perioda dardanske dominacije u Toplici, u selu Donja Toponica otkrivena je i istražena nekropola spaljenih pokojnika, sahranjenih u urnama sa prilozima u oružju i nakitu. Krajem IV veka pre Hrista, većina dardanskih naselja bila je razorena što se dovodi u vezu sa pobedom Filipa i Aleksandra Makedonskog nad Dardancima 345. godine pre Hrista. Kasnije su ih pokorili Rimljani, u tzv. Dardanskom ratu od 75 do 73. godine. U I veku pre Hrista Rimljani osvajaju Balkansko poluostrvo. U drugoj polovini I veka posle Hrista, rimska vlast se uspešno konsolidovala na čitavoj teritoriji današnje Srbije (provincija Gornja Mezija) i tu su bile stacionirane dve rimske legije: IV Flavia i VII Claudia.
Od I-V veka domorodačko stanovništvo Toplice izloženo je procesu romanizacije (prihvatanje rimske kulture, jezika i religije). U osvojenim oblastima Rimljani grade puteve i vojna utvrđenja što će biti začetak urbanizacije u osvojenim provincijama. Izgradili su poznati vojnički put via militaris čija je deonica od Niša prema Lješu prolazila Toplicom.
Na tlu Prokuplja, rimski grad Hammeum dokumentovan je u tragovima materijalnih ostataka rimske kulture jer je grad poznat kao važna raskrsnica na putu Naissus – Lissus (Niš-Lješ u Albaniji). Rimski tragovi nađeni su, takođe, na brdu Hisaru i kod Latinske crkve.
Vredan spomenički kompleks tvrđava Hisar, ostaci antičkog hrama, ostaci ranohrišćanske crkve, Latinska crkva iz XIV veka kao i crkva Svetog Prokopija iz IX-X veka, nalazi se u starom gradskom jezgru Prokuplja.
Na mestu Latinske crkve, ispod i ispred srednjovekovne crkve otkriveni su temelji rimskog hrama koji je bio posvećen Herkulu, sudeći prema nalazu statuete Herkula kao i ostaci kasnoantičke-ranohrišćanske crkve iz V-VI veka. Latinska crkva jednobrodna građevina, izgrađena je u XIV veku, između 1340. i 1360. godine. Tokom XVI i XVII veka dubrovački trgovci koji su u Prokuplju imali koloniju koriste je kao svoju crkvu. Bogosluženje je bilo na latinskom jeziku pa otuda i naziv Latinska crkva.
Istraživanja u porti i crkvi Svetog Prokopija pokazala su postojanje pet hronoloških horizonata: poznosrednjovekovni, naseljavanje u XIV veku, ostaci nekropole iz XI-XII veka, ranovizantijski horizont VI veka sa ostacima naselja i antički horizont III-IV veka sa ostacima monumentalnih termi. Otkopane terme, kao jedno od najznačajnijih dostignuća rimske arhitekture bile su deo urbane strukture antičkog Hammeum-a. Rimske terme su u vreme gonjenja bile mesto okupljanja hrišćana i stradanja pojedinih mučenika zbog čega su kasnije bile pretvarane u crkve. Sama crkva ima tri faze gradnje: iz IX-X veka potiču naos, dva bočna broda i priprata. Drugoj fazi iz početka XI veka pripada bazilikalni oblik crkve dobijen naknadnim ubacivanjem dva niza stubaca i dva polustupca između apside i zapadnog zida. Treća graditeljska obnova bila je između 1386. i 1395. godine. Crkva je teško stradala 1690. a obnovljena je 1734.godine. Freske potiču iz 18. i 19. veka, ikonostas je iz 1847. godine sa ikonama iz XVIII, XIX i XX veka.
Srednji vek
Sloveni u V i VI veku prelaze Dunav i naseljavaju teritoriju Vizantijskog carstva. Oni su dali ime reci na osnovu toplih izvora koji se u nju ulivaju. Tokom IX, X i XI veka Tolica je naseljena srpskim življem ali pod vlašću Vizantije. Prokuplje se, možda, tada zvalo Toplica. Mnogo kasnije, putopisci koji su prošli kroz grad, nazivaju ga Doplitz-grad na Toplici, ili Topplitz, što je u isto vreme naziv grada, reke i oblasti.
U XII veku Toplica je u sastavu države moćnog samodršca Stefana Nemanje. Prva Nemanjina prestonica i dvor nalazili su se u blizini Kuršumlije. Tu su i njegove prve zadužbine, manastiri Svetog Nikole i Svete Bogorodice. Posle bitke na Moravi 1190. godine i pobede vizantijskog cara Isaka Anđela, poraženi Stefan Nemanja, posle pustošenja Toplice, dvor premešta u Ras, a Toplica kao pogranična oblast prema Vizantiji gubi svoj raniji značaj. Kako se grad naziva u doba vlade velikog srpskog župana Stefana Nemanje, pouzdano se ne zna. Prvi srpski pomen grada je tek u povelji kneginje Milice iz 1395. godine, kao grad Svetog Prokopija.
U vreme Svetog Save i dobijanja autokefalnosti srpske crkve 1219. godine, Toplička episkopija biva obnovljena.
Srpski kralj Stefan Dečanski ratovao je sa Bugarima i pobedio ih na polju Dobrič u blizini Prokuplja.
Istorija je zabeležila da je 1386. godine knez Lazar naneo težak poraz Turcima kod Pločnika.
Nijedan događaj u srpskoj istoriji nije ostavio tako dubok trag i trajan utisak kao Kosovska bitka iz 1389. godine. Istorijska nauka ni do danas nije rasvetlila pojedinosti u vezi ove bitke. Ono što je sigurno to je da je knez Lazar pripremajući se za novu bitku pozvao i svu vlastelu iz Toplice. Narodna tradicija će ulogu topličke vlastele u Kosovskom boju podići do neslućenih visina. U narodnom predanju srećemo Jug Bogdana i njegovih devet sinova kao gospodare Prokuplja, Milana Toplicu kao gospodara Srednje Toplice, a Ivana Kosančića kao gospodara Gornje Toplice i Kosanice. I danas postoje kule u Toplici. Jug Boganova kula u Prokuplju, kula Milana Toplice u Viči i kula Kosančić Ivana u selu Ivan Kula.
Narodna tradicija o Jug-Bogdanu i Prokuplju
Narodna tradicija vezala je ime Jug-Bogdana za grad Prokuplje. Latinska crkva poznata je i kao Jug-Bogdanova crkva, Hisar je grad Jug-Bogdanov, kula pored Toplice zove se Jug-Bogdanova a tu je i selo Jug-Bogdanovac. Vlastelin Juga mogao bi biti ista ličnost sa Jug-Bogdanom koji se spominje među 24 “dobra čoveka” koji su učestvovali u izradi Zakona o rudnicima, a za koje se u predgovoru despota Stefana Lazarevića kaže da nisu bili iz Novog Brda. Vlastelin Juga imao je posede u susednoj oblasti Dubočici (leskovački kraj). Srednjovekovni grad u Prokuplju je krajem 15. veka kao značajno naselje na putu ka Primorju i Dubrovniku, imao status grada kakav su imali Kruševac, Stalać, Bovan, Petrus i Leskovac.
Petiod vladavine knjeginje Milice i Stefana Lazarevića
Posle Kosovskog boja Toplicom vlada kneginja Milica, odnosno njen sin Stefan (1389-1427) pod vrhovnim turskim suverenitetom. Iz ovog perioda značajno je i to što će kneginja Milica prvi put pomenuti današnji naziv grada kao grad Svetog Prokopija 1395.godine u povelji upućenoj svetogorskom manastiru Svetom Pantelejmonu. Otuda i grad je dobio naziv po svecu Svetom Prokopiju čije su mošti iz Niša 1386. godine prenete u crkvu ispod brda Hisar.
Posle smrti despota Stefana 1427. godine na srpski presto dolazi Đurađ Branković (1427-1456). Gospodar Prokuplja u to vreme je on. Kada su 1439. godine Turci zagospodarili Despotovinom i Toplica će se naći pod Turcima. Zajedničkim snagama vojske Đurđa Brankovića i ugarskog vojskovođe Janka Hunjadija oslobodile su Prokuplje 1444. godine. Iste godine održan je Segedinski mir iz koga saznajemo da je Prokuplje ponovo vraćeno Srbima, ali se pominje pod turskim nazivom Urćub (Orkub).
Turska vladavina
Istorijski izvori svedoče, takođe, da je 1451. godine Mehmed Drugi Osvajač poklonio svojoj maćehi sultaniji Mari, ćerki despota Đurđa Brankovića Toplicu i Dubočicu i da je ona prošavši kroz Prokuplje i Toplicu stigla do manastira Svete Bogorodice ispod Kuršumlije, gde se zamonašila.
Posle pada većeg dela Despotovine i Prokuplje je konačno pod Turskom vlašću od 1454. godine “u leto uze Mehmed opet Toplicu i porobi Srbe“. Prokuplje je 423. godine robovalo pod Turcima. Bio je to dug period ispunjen borbom između krsta i polumeseca.
Jedini manastir u Toplici podignut je u XIV veku na padinama Velikog Jastrepca, kao metoh manastira Naupare i posvećen Svetom Georgiju. Živopisan je krajem XV veka, a freske u crkvi koje nisu u potpunosti sačuvane rad su talentovanih provincijskih majstora-fresko slikara.
Prema turskoj administrativnoj podeli Prokuplje će pripasti sandžaku Aladža-Hisar (turski naziv za Kruševac) koji je u sastavu beglerbegluka Rumelija. Ovakva teritorijalna podela postojala je do 1833. godine. Prokuplje i Kuršumlija su kadiluci. Celokupnu vlast ima kadija koji sudi i subaša koji izvršava njegove odluke.
O naselju i životu o njemu u tom periodu saznajemo iz retkih zapisa putopisaca i iz dubrovačkih arhiva. Prema tim izvorima Prokuplje je u 16. i 17. veku bilo sedište velike dubrovačke kolonije čiji su trgovci iz Toplice izvozili vunu, kožu i vosak, a dovozili proizvode sa zapada, pre svega iz Venecije. U doba procvata dubrovačke kolonije sredinom 17. veka u Prokuplju je živelo 60 dubrovačkih trgovačkih porodica, u čijem vlasništvu je bilo 50 dućana.
Period postojanja dubrovačke kolonije je vreme privrednog i kulturnog procvata Prokuplja i okoline.
Tragovi postajanja kolonije sačuvani su i do danas to su: Latinska crkva u podnožju Hisara, dubrovačko groblje pored nje, naziv dela grada u kojem su živeli dubrovački trgovci-Carina i Tabak mahala srpski deo u kome su Srbi obrađivali kožu.
Ratovi između Austrije i Turske, prvi 1683-1689. godine i drugi 1737-1739. godine doveli su do prestanka rada dubrovačke trgovačke kolonije u Prokuplju, ali i do niza drugih promena u Prokuplju.
Prokuplje je u prvom Austro-turskom ratu značajno strategijsko mesto. Austrijski general Pikolomini oslobodio je Prokuplje 1689. godine, ali posle poraza na Kosovu austrijska vojska je primorana na povlačenje 1690. godine. U strahu od odmazde Turaka sa austrijskom vojskom se povlači i srpski narod. Poznato je da su se i Topličani priključili velikoj seobi Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem (1690.), a naročito u drugoj seobi (1737.) koju je predvodio Arsneije IV Šakabenta. Posle te seobe Toplica je skoro opustela. Turci u ove krajeve naseljavaju Arnaute, a nešto kasnije i Čerkeze (po kojima i danas jedan deo Prokuplja nosi naziv Čerkeska mahala).
Period I srpskog ustanka
U Prvom srpskom ustanku, po nalogu Karađorđa a u cilju obezbeđenja pozadine kod Deligrada Stanoje Glavaš je sa 2.500 pešaka, 500 konjanika i jednim drvenim okovanim topom 8. septembra 1806. godine oslobodio Prokuplje od Turaka, a već sutradan ustanici su oslobodili i Kuršumliju. Ta sloboda je bila kratkotrajna.
Povratak nezavisnosti
Na konačno oslobođenje od Turaka Prokuplje će čekati do 18. decembra 1877. godine. U Drugom Srpsko-Turskom ratu 1877/78. godine jedinice Ibarske divizije pod komandom Stevana Biničkog prodrle su u Toplicu i na dan Svetog Nikole oslobodile Prokuplje.
Drugi srpsko-turski rat doneo je konačno oslobođenje Toplici posle 423 godine robovanja pod Turcima, ali će Toplica za svoj konačni status strepeti sve do Berlinskog kongresa (13. juna do 13. jula 1878. godine ) po čijim odlukama Srbija dobija nezavisnost, a Toplica je pripojena matici Srbiji.
Ubrzo po oslobođenju Prokuplje postaje sedište Topličkog okruga sa srezovima: Prokupačkim, Kuršumlijskim, Ibarskim i Vučitrnskim, a po vraćanju Kosova Turskoj 1879. godine Topličkom okrugu se pripaja Dobrički i Jablanički srez.
Posle oslobođenja od Turaka u Toplici dolazi do etničkih promena. Još u toku rata, a i kasnije, gotovo celokupno muslimansko stanovništvo (Turci, Arbanasi i Čerkezi) iselilo se iz Toplice. U napuštena naselja vraća se srpski živalj koji je ranije napustio svoje ognjište. Ali Toplicu naseljavaju i Srbi iz drugih krajeva i Crnogorci. Naseljavanje Toplice je trajalo sve do početka XX veka. Srpska vlada, da bi sprečila stihijnost u naseljavanju, donela je nekoliko zakona o naseljavanju.
Prokuplje je prema popisu iz 1878. godine imala 1804 stanovnika, a po popisu iz 1879. godine 2.560 stanovnika. Za samo jednu godinu broj stanovnika u Prokuplju se povećao za 42 %.
Krajem XIX veka Prokuplje je središte Topličkog okruga; u njemu je okružna vlast i sud za ceo okrug. U njemu su kancelarije za srezove prokupački i dobrički.
U XX vek Prokuplje ulazi kao malo naselje od 4-5.000 stanovnika, i dalje je sedište okruga, ali bez mnogo komunikacija sa ostalim svetom, nema železnicu, a i putevi su bili u lošem stanju. U Prokuplje se sa juga ulazilo preko drvenog mosta na Toplici. U Niš se odlazilo i iz njega vraćalo prašnjavim drumom preko Debelog brda. U gradu je bio samo jedan lekar, bolnica nije postojala. Prokuplje je imalo jedan hotel Evropu i nekoliko kafana. Osim okružnih, sreskih i upravnih sudskih vlasti, vojne komande mesta, osnovne škole, stare crkve i pošte, nikakvih drugih značajnijih ustanova u Prokuplju početkom XX veka nema. U gradu su i dalje postojale dve džamije i turski vodovod. Stanovništvo se mahom bavilo poljoprivredom, a manjim delom zanatstvom. Najveće bogastvo u Prokuplju u tom periodu je priroda koja ga je okruživala, brežuljci okićeni vinogradima i svakojakim voćem.
Ovako sumorna slika Prokuplja s kraja XIX veku i početkom XX veka počeće da se menja otvaranjem Gimnazije 1908. godine, osnivanjem knjižnice 1909. godine, početkom izgradnje zgrade načelstva i elektrifikacijom dela grada.
I i II balkanski rat
Tek započeti privredni i kulturni razvoj Prokuplja prekinuće veliki istorijski događaji koji slede: Prvi i Drugi balkanski rat (1912-1913.) i Prvi svetski rat.
Prokuplje je pre balkanskih ratova bilo mobilizacijsko mesto Drugog pešadijskog puka knjaz Mihajlo, ovaj puk su još zvali Toplički a u Bregalničkoj bici dobiće i naziv Gvozdeni. Drugi pešadijski puk Knjaz Mihajlo je u okviru svoje Moravske divizije prvog poziva u Prvom balkanskom ratu učestvovao u tri poznate bitke: Kumanovskoj, u bici za Prilep i Bitolj.
U Prvom i Drugom balkanskom ratu od ukupno mobilisanih 4.865 starešina i vojnika koji su 7. oktobra 1912. godine krenuli u rat, iz rata se neće vratiti 61 oficir (70%) i 2.938 podoficira i vojnika (62%).
I svetski rat i Toplički ustanak
Godine 1914. dolazi Prvi svetski rat koji će ovom gradu i čitavoj Toplici doneti nečuvena zverstva okupatora, na hiljade žrtava, ali i snažan otpor naroda.
U Prvom svetskom ratu posle velikih pobeda na Ceru i Kolubari, srpska vojska je bila prinuđena na povlačenje preko Albanije. U toku povlačenja u jesen 1915. godine jedan deo srpske vojske prošao je kroz Prokuplje, a sa njom i jedan deo naroda iz Toplice. Bugarske okupatorske trupe ušle su u Prokuplje 2. novembra 1915. godine, a austrougarske već sutradan. Nastaje težak period za srpsko stanovništvo jer bugarske vlasti nastoje da nasiljem sprovedu bugarizaciju. Svi viđeniji ljudi su internirani u Bugarsku ili ubijeni. Krajem 1916. godine izdata je naredba od Bugara za mobilizaciju srpskog stanovništva za bugarsku vojsku, što je i neposredan povod za izbijanje ustanka na ovim prostorima. Ustanak je započeo u Kuršumliji 26. februara 1917. godine, a 3. marta oslobođeno je i Prokuplje. Ustanak se proširio na celu Toplicu i Jablanicu, Pustu Reku, Kopaonik, Ibarsku dolinu sve do Rudnika i do Ozrena na istoku. Na čelu ustanka su Kosta Vojinović, rezervni poručnik i Kosta Milovanović Pećanac, kapetan srpske vojske koga je srpska vrhovna komanda sa Solunskog fronta avionom poslala u Toplicu sa ciljem da narod pripremi za ustanak “kad za to dođe vreme”. Oko 13.500 ustanika, za mesec dana koliko je trajao ustanak, stvorilo je slobodnu teritoriju u prečniku od 80 km. Centar te slobodne teritorije je Prokuplje. Da bi ugušio ustanak okupator je bio prinuđen da angažuje velike vojne formacije ali i da učini nečuvena zverstva. Združene okupatorske snage su ustanak ugušile ali otpor naroda nije prestajao čak i onda kada je Kosta Vojinović decembra 1917. godine u jednoj vodenici u selu Grguru izvršio samoubistvo. Na prostoru zahvaćenom ustankom okupator je na najsurovije načine likvidirao preko 20.000 ljudi. Toplički ustanak je jedini ustanak u porobljenoj Evropi u to vreme.
Godinu dana posle ovog velikog događaja, nakon proboja Solunskog fronta jedinice srpske armije su krenule u oslobođenje zemlje; Prokuplje je oslobođeno 12. oktobra 1918. godine. U oslobođenju učestvuju jedinice Prve armije vojvode Petra Bojovića sa delovima frnacuske konjičke brigade pod komandom generala Ogista Šarla Tranijea.
Period između dva svetska rata
U oslobođenoj i novoj državi, Prokuplje kao sedište Topličkog okruga, vida svoje rane od posledica ustanka i ratnog razaranja ali i ubrzo obnavlja život: gradi se železnička pruga (1925.), nova pošta (1925.), počinje izgradnja novog vodovoda (1926.), niže poljoprivredne škole (1927.). Zalaganjem dr Alekse Savića u Prokuplju je izgrađena bolnica 1929. godine, 1934. izgrađen je novi kameni most na Toplici, započeta je izgradnja Sokolskog doma, a 9. septembra kralj Aleksandar Karađorđević otkriva u centru grada spomenik Topličanima palim u ratovima 1912-1918. godine. Godine 1937. Prokuplje dobija električnu energiju. U novoj zgradi počela je da radi Viša domaćinska škola 1939. godine, počela je izgradnja nove Gimnazije i kaldrmisana je glavna ulica u Prokuplju.
II svetski rat
Drugi svetski rat, prekida mnoge započete poslove. Već 10. aprila 1941. godine u Prokuplje ulazi 11. nemačka oklopna divizija, čiji jedan bataljon okupira Kuršumliju, a jedan četa Blace.
Kao i u predhodnom ratu i u ovom je okupator zlostavljao stanovništvo, jedan deo oterao u logore ili internirao u Nemačku. Zverstva se naročito pojačavaju dolaskom u Toplicu bugarskih trupa početkom 1942. godine.
Otpor okupatoru otpočeo je od prvih dana okupacije, a već 3. avgusta 1941. godine u Ajdanovcu je formiran Toplički partizanski odred na čijem je čelu bio Ratko Pavlović Ćićko, unuk legendarnog vojvode Peke Pavlovića i iskusni borac iz španske revolucije. Kosta Milovanović Pećanac osniva na planini Sokolovici “Gorski štab” i četničke jedinice. Ali će se, na žalost, on lično ubrzo približiti okupatoru. Partizani su uspeli da na kratko uspostave saradnju sa četnicima i oslobode Prokuplje 9. oktobra 1941. godine. Tako je Prokuplje jedini slobodan grad na jugu Srbije sve do početka 1942. godine, kada sa dolaskom Bugara nastaje težak period za stanovništvo u celini.
Posle snažnih savezničkih bombardovanja krajem leta 1944. godine jedinice NOVJ ušle su u Prokuplje 3. septembra 1944. godine.
U Drugom svetskom ratu Toplica je imala ogromne ljudske žrtve i materijalnu štetu.
Period posle Drugog svetskog rata
Posle Drugog svetskog rata dolazi do obnove grada. Od mesta u kome su nekada dominirali poljoprivreda, zanastvo i trgovina, Prokuplje je svakim danom postajalo industrijski grad. Industrija je naglo počela da se razvija 60-tih godina a kao posledica toga nastalo je napuštanje sela i naglo zapostavljanje poljoprivredne proizvodnje.
I u drugoj polovini XX veka Prokuplje je privredno i kulturno središte Toplice.
NATO agresija 1999.godine
U toku NATO agresije Prokuplje (kasarna Ratko Pavlović Ćićko) je među prvima bombardovano 24. marta 1999. godine.
U XXI vek Prokuplje ulazi kao sedište Topličkog okruga. Po popisu iz 2002. godine, grad je imao 27.673 stanovnika, a opština 51.698 stanovnika. Po popisu iz 2011. godine, grad Prokuplje je imao 27.333 stanovnika, dok je cela opština Prokuplje sa 107 naseljenih mesta imala 44.419 stanovnika. Prema poslednjem popisu iz 2022. godine grad Prokuplje ima 38.054 stanovnika, i to gradska oblast 24.627, a seoska 13.427 stanovnika.
Status grada, Prokuplje je dobilo juna 2018. godine.
