Toplički ustanak je simbol srpskog junaštva. Bio je to jedini ustanak na teritoriji koju su okupirale Centralne sile u Prvom svetskom ratu. Trajao je od 26. februara do 25. marta 1917. godine.
Bugarska je želela da izvrši potpunu denacionalizaciju okupirane oblasti, zato su pristupali surovoj bugarizaciji srpskog stanovništva koje je tu živelo. Povod za izbijanje ustanka bila je objava regrutacije srpskog stanovništva od 18 do 40 godina za bugarsku vojsku koja je predviđena za Toplički okrug od 20. do 27. februara 1917. godine.
slika iz arhive Narodnog muzeja Toplice
Na čelu ustanka bile su sledeće vojvode: Kosta Vojinović-Kosovac, Kosta Milovanović-Pećanac, Milinko i Toško Vlahović, Jovan Radović i Pop Dimitrije Dimitrijević-Mita Komita. Odluka o podizanju ustanka doneta je na zboru u Obiliću 21. i 22. februara 1917. godine. U Mačkovcu kod Kuršumlije 26. februara počele su borbe koja će kasnije prerasti u ustanak. Kuršumlija je oslobođena 28. februara, Lebane 1. marta, Prokuplje 3. marta, a Blace 5. marta 1917. godine.
Napad na bugarski garnizon u Prokuplju izveden je 3. marta 1917. godine pod komandom poručnika Vladimira Trebeljevca. Bugarski vojnici i oficiri povlače se u zgradu Okružnog načelništva. Iz Kuršumlije dolaze Vojinović i Pećanac. Bugari se predaju tek nakon Vojinovićeve pretnje da će ih dići u vazduh. Formirana je slobodna teritorija „Ustanička država“ sa sedištem u Prokuplju. Kosta Vojinović je za komandanta mesta postavio rezervnog kapetana Marka Pavlovića, a za predsednika opštine Milana Nikolića. Ukupno je bilo 12.762 ustanika naoružanih puškama i 364 konjanika. Treba napomenuti da u ustanku i žene uzimaju učešće. U jednoj bugarskoj naredbi kaže se: „Istrebljivanje Srbizma predstavlja u suštini istrebljivanje srpskih žena, koje su u stvari najmoćniji faktor Srbizma“.
slika iz arhive Narodnog muzeja Toplice
Slobodna teritorija nije mogla dugo da se održi. Okupator povlači sa fronta deo snaga i uključuje u borbu protiv ustanika. Bugari ulaze u Prokuplje 14. marta 1917. godine. Prema njihovim izveštajima ustanak je ugušen 25. marta. Ipak gerilske borbe traju sve do pogibije Vojinovića u Grguru 23. decembra 1917. godine. Jablanički i toplički ustanici povlače se u planine sve do pojave srpske i savezničke vojske sa Solunskog fronta.
Ustanak u Toplici, Jablanici i Kosanici u krvi je ugušen. U Vranjskom, Niškom i Topličkom okrugu je ubijeno ukupno 8.767 ljudi, spaljeno je 8.855 kuća i 34.684 ostalih zgrada. Od toga je u Topličkom okrugu pobijeno 3.907 ljudi, spaljeno 4.986 kuća i 16.333 ostalih zgrada. Samo u prokupačkom srezu koji je obuhvatao današnji grad Prokuplje i opštinu Blace, bilo je pobijeno 1.674 osoba. Ljudi su ubijani i mučeni na najsvirepije načine: vešanjem, klanjem, odsecanjem delova tela, kuvanjem, spaljivanjem i zakopavanjem živih u zemlju. Silovano je preko 1.000 žena, devojaka i devojčica. Sve ovo nam pokazuje da je okupator na prostoru zahvaćenom ustankom sprovodio zločinačku politiku sa ciljem da ukloni svaki trag srpstva sa ovih prostora.
slika iz arhive Narodnog muzeja Toplice
